John Stuart Mill’in ‘Faydacılık’ı – LEVENT CİVELEK

“Faydacılık”, orijinal ismiyle “Utilitarianism” aynı zamanda iktisatçı bir filozofun, hayatın mutluluk ekseninde nasıl yakalanacağını anlattığı eseri diyebiliriz.

LEVENT CİVELEK

İnsan türünün sonsuz istekleri içinde ne kadar da naif duruyor, “Yüzünden ne hayır gördük ki sırtını dönüyorsun!” sözü. Genelde tatlı bir sitemle karışık esprili bir serzenişin, insanın doğasında ve DNA’sında bulunan ve hatta atalarının davranış şekline uyan sözlü bir tezahürüdür.

John Stuart Mill bir proje çocuktur. “Proje” kelimesinin günümüzdeki sevimsizliğini bir kenara bırakırsak, babası tarafından yetiştirilmiş ve çok küçük yaşlarda belki bir çocuğun istemeyeceği farklı donanımları edinmiş bir iktisatçı ve filozof. Döneminin “en”lerinden biri. Bana göre son derece sıkıntılı bir çocukluktan sonra yine bir filozof olan babasının çizdiği yol içinde, hayatı sorgulamış ve “hayatın anlamı” diyebileceğimiz şeyin ne olduğunun arayışına girmiştir. Bu arayış içinde yapmış olduğu tespitler ve düşünce şeklinin temelinde babasının arkadaşı olan hukukçu Jeremy Bentham’ın etkisi büyüktür.

Faydacılık, orijinal ismiyle Utilitarianism aynı zamanda iktisatçı bir filozofun, hayatın mutluluk ekseninde nasıl yakalanacağını anlattığı eseri diyebiliriz. Liberalizm, sosyalizm ve insan psikolojisini bir kapta eritip içine kendisine mihmandar olan Bentham’ın hukuk felsefesini serpip, bu pivot çubuğunu antik yunan felsefecilerinden Epikuros’a dayayan Mill, insan eylemlerinin üç temel üzerine bina edildiğini söyler. Bunlar “haz”, “fayda” ve “iyi”dir. Bu amaçlar doğrultusunda bizi yönlendiren alt belleğimizin pratikte ne anlamlar içerdiğini anlatan kitap, liberalizmin fikir babalığını yaptığı dönemde tanıştığı sosyalist kimliğe sahip bir kadın olan –ki bu kadın sonradan Mill’in eşi de olacaktır– Harriet Taylor’ın bakış açısından da etkilenen yazarın düşüncelerine zenginlik getirmektedir.

Toplum bilincinden bireye indirgenen fayda düşüncesi, bu sistematik içinde bireyin mutluluğunun ya da hazzının toplumsal faydadan geçtiği fikrinde birleşir. Bu anlamda sorulan bireyin mutluluğunun temini ve devamlılığı ile ilgili soruların hedonistik çerçeveden cevabı, “İyi bir yaşam, acının ve ıstırabın olmadığı yaşamdır. Yaşamımız boyunca, en fazla refahı ve mutluluğu elde etmek ve de en az acı ve ıstıraba katlanmak için hesap yapmalıyız. Varolan tek iyi hazdır ve azami hazzı temin edebilmemiz için, sadece kontrol edebildiğimiz hazların tadını çıkarmalıyız.” MÖ 3 yüzyılda yaşamış Epikuros’a göre böyledir. Mill’in daha önceki eserlerinde insan doğasını ve ona uygun yaşam biçimleriyle ilgili düşüncelerinden yola çıkarak, mutluluk ya da esenlik her bireyin yaşamındaki temel çıkarını oluşturur noktasından başlayan yolculuğu fayda kavramını, haz ve acının niteliksel olarak farklı biçimlerine imkân verecek şekilde yeniden yorumlamasına kadar devam eder.

J.S. Mill’in birçok alanda almış olduğu eğitimlerin felsefe alanına matematiksel anlamda yansıması, Adam Smith’in 18. yüzyılda yapmış olduğu kapitalist kurguya benzer şekilde geliştirdiği liberal bakış açısını faydacılık ekseninde, “faydayı ahlaki meselelerde nihai karar verici olarak kabul ediyorum” diyerek oturtmuştur. Kitap, girişte belirttiğim “Yüzünden ne fayda gördük ki…” serzenişinin temelini sosyal adalet, ahlak, temel özgürlük hakkı ve toplum özelinde yorumlayıp anlatmaktadır.