Meryem Mirzakhani’nin matematiğe öncülük eden mirası – Siobhan Roberts

Siobhan Roberts

Çeviri: Ezgi Gül

Cuma Günü henüz kırk yaşındayken hayatını kaybeden İranlı matematikçi Meryem Mirzakhani, meslektaşları tarafından karmaşık yüzeyler -bilim kurgu matematik- ve geometri konusunda ‘üstat’ olarak görülüyordu. Küçük kız çocuğu Anahita için ise o bir çeşit sanatçıydı. Stanford Üniversitesi’nin yakınlarındaki evlerinde kocaman kağıtlar üzerinde Mirzakhani saatler geçirir, yeni fikirler üretir, diyagramlar ve formüller çizerdi. 6 yaşındaki kız çocuğu Anahita bu saatlerde ‘Aa annem yine resim çiziyor’ diye düşünürdü.

Mirzakhani inzivaya çekilmişti ama aynı zamanda inatçı ve enerjikti, özellikle kara tahta karşısında. Hayatı boyunca Mirzakhani ile arkadaşlık eden Washington Üniversitesi’nde cebir geometricisi olan Roya Beheshti’te göre, Mirzakhani’nin tutkusu çok önceden belliydi:

Meryem’in yaptığı iş çok saf bir tutkuyla büyüyordu. Birçok insan onun ne kadar mütevazı olduğunu söylüyor, bu doğru. Çok mütevazıydı. Aynı zamanda da çok hırslıydı. En başında, çok küçükken bile büyük idealleri olduğu açıktı.

Mirzakhani altı yaşındayken Tahran’da bir öğretmen onun matematiğe olan ilgisini keşfetti. On beş yıl sonra, 2014’te Mirzakhani matematik dalında Fields Madalyası’nı kazanan ilk kadın ve ilk İranlı oldu.

Mirzakhani çok takdir topladı fakat asıl amacı bu değildi. Harvard Üniversitesi’nden Mirzakhani’nin doktora danışanı Curtis McMullent bu konu hakkında “Bazı bilim insanları ve matematikçiler yaptıklarını başka insanların yaptıkları üzerinden ölçer. Meryem böyle değildi. Direkt olarak bilime odaklanırdı ve ne kadar zor olursa olsun problemin kalbine inerek onu çözerdi” diyor.

Kendisi de Fields Madalyası’nı alan bir matematikçi olan Princeton Üniversitesi’nden Manjul Bhargava ise Mirzakhani hakkında şunları söylüyor:

O eğimli alanların ustasıydı. Düz bir zeminde bulunan ve düz bir çizgiyle bağlanabilen iki nokta arasındaki en kısa uzaklığı herkes bilir. Fakat eğer yüzey eğimliyse –mesela bir top, bir donut- en kısa uzaklık da eğimli olacaktır, dolayısıyla soru zorlaşır. Meryem bu konuyla ilgili geosedik desen birçok muhteşem teoremi ispatladı.

Bhargava ve Mirzakhani Harvard’da doktora öğrencileriyken tanışmıştı fakat kariyerleri boyunca sadece bir problemi birlikte çözdüler: Seul’deki Fields Madalyası aldıkları I.C.M toplantısında Artur Avila ve Martin Hairer’le birlikte çözdükleri ‘madalya’ problemi.

Sunucular belli ki madalyaların üstüne kazananların adının işlendiğini fark etmemişti, yanlış verdiler. Bhargava bu ‘problemi’ şöyle anlatıyor:

Ben Martin’inkini aldım, Martin Meryem’inkini, Meryem Arthur’unkini ve Arthur da benimkini. Olasılıksız görünen bir senaryo, eğer madalyalar rastgele verilmiş bile olsa. Gerçek hayatta bir kombinasyon problemiyle karşılaştık. Törenden sonra çok meşguldük, dördümüz bir araya gelemedik, hatta üçümüz bile. Ayrıca çekilecek fotoğraflar için bir madalyayla poz vermemiz gerekiyordu. Mirzakhani ile karşılaşınca onun üzerinde Avila’nın madalyası, benim üzerimde Hairer’in madalyası, birbirimize gülümsedik.

Paris’teki Fransa Ulusal Bilimsel Araştırma Merkezi ve Rio de Janeiro’daki Uygulamalı Matematik Enstitüsü’nde çalışan Avila, Mirzakhani ile 1995’te Toronto’da düzenlenen Uluslararası Matematik Olimpiyatları’nda ikili altın madalya aldıklarında tanışmıştı. O zamanlar henüz onlu yaşlarda olan ikili zamanla bilardonun dinamiklerini araştırmaya yöneldi. 2010’da Avile Mirzakhani’nin Chicago Üniversitesi’nden Alex Eskin ile birlikte ‘sihirli değnek’ teoremini kanıtladığını duydu:

Bu çalışmasını kanıtladığını duyuşum ve diğer çalışmaları ışığında onun 2014’te Fields Madalyası’nı kazanacağına emindim. Hatta kendi şansımın olmadığını düşündüm.

Ve sonra Seul’e geldiklerinde sunucular yanlışlıkla Mirzakhani’ye Avila’nın madalyasını verdiler…

Problemdeki dörtlüden biri olan Warvick Üniversitesi’nden Hairer de Mirzakhani’yi ‘çok mütevazı, asla popülerlik peşinde değil ve medyanın ilgisi hiç umrunda değil’ sözleriyle anlatıyor.

Mirzakhani Fields Madalyası’nı aldığını ilk defa Uluslararası Matematik Birliği Başkanı matematikçi Ingrid Daubechies’in gönderdiği e-posta yoluyla öğrendi. İlk önce Mirzakhani birinin kendisiyle dalga geçtiğini düşünüp e-postaya cevap vermedi. Sonunda ikili konuştu, Mirzakhani tabii ki çok memnundu. Fakat yeni geçirdiği göğüs kanseri için kemoterapi alıyordu, katılacak kadar iyi olamayacağını düşündü.

Ayrıca Fields Madalyası’nı alan ilk matematikçi kadın olarak basın tarafından takip edilmekten de çekiniyordu. Mirzakhani’nin katılacağı kesinleşince Daubechies ve diğerleri rahat hissetmesi için elinden geleni yaptı. Daubechies Mirzakhani’nin çekinceleri hakkında şunları söylüyor:

Altı kadındık. Mirzakhani dışarı çıktığında hep iki kadın yanındaydı. Biri gazetecileri oyalarken öbürü onun ortamdan ayrılmasını sağlıyordu. Topluluk olarak yardımcı olabileceğimizi düşündük. Onu rahat hissettirmek, kutlamasını sağlamak istedik. Buradaydı ama hastaydı.

Bhargava’nın ifadesine göre ‘hastalığına rağmen Mirzakhani son yıllarında hala muhteşem matematik çalışmaları yürütüyordu ve onun on yıllar boyunca şekillenen esrarengiz bir geometrik sezisi vardı.’ Bhargava ve Mirzakhani yaptıkları beyin fırtınasıyla madalyaların karışmasından dolayı oluşan kombinasyon problemini en kısa yoluyla çözdü:

Meryem ve Bhargava kendi madalyalarını değiştirdi, daha sonra Meryem Martin ile değiştirirken ben de Arthur ile değiştirdim. Bu dörtlü çemberi en az üç değişim olmadan çözmek mümkün değildi.

Mirzakhani Daubechies’in ve kendisinin de planladığı üzere kapanış dersini vermeden önce kongrede birkaç gün kaldı. Daubechies’e göre ‘O sabah, insanlar onu aradı. Fakat o gitmişti’

Kaynak: New Yorker