HABER MERKEZİ – İzlanda’daki Eyjafjallajökull Yanardağı’nın 2010’da patlamasıyla oluşan küller sonucu Avrupa’da yüz binden fazla uçak seferi iptal edilmişti. Şimdiyse, Bali’deki Agung Yanardağı’ndan dumanlar yükselmesiyle bölgeden on binlerce insan tahliye edildi. Peki, bu yanardağlar nasıl oluşuyor ve patlamalarına neler sebep oluyor. Gazete Karınca olarak yanardağların oluşma nedenlerini, kategorilerini ve sonuçlarını çevirip derledik.
Çeviri-Derleme: Tolga Er
Bali’de en son 50 yıl önce patlayan Agung Yanardağı’nın tekrar aktif hale gelmesinden endişe eden yetkililer civar köyleri boşaltarak 6o bini aşkın kişiyi bölgeden tahliye etti.
Peki, Agung Yanardağı ve diğer volkanların oluşmasına, tekrar aktif hale gelmesine ve patlamasına neden olan olaylar ve faktörler ne?
Ariella Heffernan-Marks’a göre yanardağ patlamaların tetiklenmesine; tektonik levhalar, sert hava şartları, magma hareketleri ve hatta iklim değişikliğinin etkileri yol açabilir.
Volkan patlamalarına neden olan olaylar göründüğünden çok çeşitli; patlamalar karmaşık, farklı ve birçok olayların bir araya gelmesi ile oluşur.
Yerküre’nin kabuğunun altında erimiş kaya katmanları bulunur. Bu katmanlar, çekirdekteki yüksek sıcaklıklardan ötürü eriyerek magmayı oluşturur.
Magmanın içerisinde ise çeşitli gazlar var; bunlar karbondioksit, su buharı ve sülfür dioksit. Bu gazlar, bir kayanın mühürlediği magma odalarında yer alır.
Sıvılaşmış durumundan ötürü magma, tepesindeki kayadan az yoğun. Magma, o yüzden yükselmeye başlar.
Bu sırada su buharı balonlar halinde kaçmaya başlayarak karbondioksit ve sülfür dioksitin göreceli yoğunluğunu arttırır.
Zamanla bu gazlar ilk baştaki büyüklüklerinin 1000 katı olana kadar genişler ve odanın kapağına yaptığı basınçla patlamaya yol açar. Aslında bu durum gazlı bir içeceği sallayıp kapağını açtığınızda başınıza gelen şeyle aynı olay; salladığınızda karbondioksit molekülleri ayrışır, gaz ve basınç birikir.
Magma salındığında – Yerküre’nin kabuğundaki volkan dediğimiz kırılma yoluyla – ismi lav olarak bilinir ve sıcaklığı 1100 santigrat dereceye ulaşır. Genellikle bu sırada volkanik bulutlar oluşturur: sıcak kül, gaz ve erimiş kaya parçaları 1000 derece sıcaklıkla saatte 700 kilometre hıza ulaşarak ilerler.
Volkanik patlamanın nedenleri nedir?
Bir patlamanın oluşmasına, o magma odasındaki kapağa uygulanan basıncın artması sonucu magmanın açığa çıkmasıyla oluşur. Ancak magmanın bu hareketine yol açan değişkenler ve farklı patlama türleri vardır.
Yanardağlar genellikle tektonik levhaların yakınlarında bulunur. Birbirinden ayrılabilirler, yüzeyde boşluk bırakabilirler veya bir levha başka bir levhanın altına girebilir.
Magma, levhalar birbirinden ayrıldığında oluşan boşluğu doldurmak için hafif bazaltik lav patlamalarıyla yavaşça yükselir; ki bunun da sıcaklığı 800 ile 1200 derece arasındadır.
Buna rağmen bir levhanın başka bir levhayı altından itmesi durumunda ise erimiş kaya, çökelti ve deniz suyu magma odasına itilir. Kaya ve çökelti yeni magmanın içinde erir ve magma odasını patlama gerçekleşene kadar doldurur. Sonrasında da sıcaklığı 800 ila 1000 derece arasında değişen yapışkan ve yoğun lav açığa çıkar.
Ancak levha tektoniği patlamalara yol açan tek neden değil.
Düşen sıcaklıklar eski magmanın kristalize edilmesine ve magma odasının dibine çökmesine neden olabilir. Bu da yeni sıvılaşmış magmanın yukarıya hareket etmesine neden olur (aynı bir kova suya tuğlanın bırakılmasında olduğu gibi).
Magma odasına uygulanan dış basınçta bir azalma da içerideki artan basıncın dengelenememesinden ötürü patlamaya neden olabilir. Bu, çoğu zaman kaya sıklığında azalmaya yol açan tayfunlar veya erimiş kaya bileşimini değiştiren oda kapağının üzerindeki buzulların erimesi yoluyla oluşabilir. Örneğin, İzlanda’daki Eyjafjallajökull volkanik patlamasına neden olan olaylardan birinin buzulların erimesi olduğu düşünülüyor.
‘Sıcak nokta’da yer alan yanardağlar ise tektonik levha sınırlarından uzakta oluşanlar. Levhaların hareketlenmesi ve yer kabuğundan yükselmelerle oluşur; bunlara da baca denir. Bu tür yanardağlar Hawaii adalarında bulunur.
Yanardağların türleri nelerdir?
Üç tür yanardağ vardır.
- Kalkan yanardağ: Yassı kubbe şeklindedir ve insanların kaçabileceği hızda bazaltik lav açığa çıkartır.
- Stratovolkanlar yanardağ: Koni şeklindedir ve andezitik lavlar çıkartır. Büyük çapta patlamalar, volkanik ve zemin kaymalarına neden olur. Bali’de aktif olan Agung yanardağı bu kategoridedir.
- Kaldera yanardağı: Çömlek şeklinde bir görünüşü vardır ve 650 ila 800 derece arasında yoğun lav meydana getirir. Şeklinin sebebi patlamaların şiddetinden dolayıdır ve bu patlamalar magma odasının duvarlarının yıkılmasına yol açar. Bu sırada tüm oda boşalarak desteksiz kalır. Bu süreç periyodik olarak gerçekleşir ve yanardağın uykuda olduğu anlamına gelmez.
Patlamanın büyüklüğü neye göre değişiyor?
Patlamanın büyüklüğü magma ile içerisindeki gazların yoğunluğuna ve magma odasına itilen yeni magmanın miktarına göre değişiyor.
Bazaltik lav gazların çabuk bir şekilde kaçmasına ve küçük patlamalar gerçekleşmesine neden olurken; diğer türdeki lavlar gazın kaçmasını zorlaştırarak daha büyük patlamalara neden olur.
Volkanik afetler
Lav çoğu zaman yanardağ patlamasının en büyük tehlikesi olarak görülüyor, ancak aslında öyle değil.
Patlamalar sonucunda oluşan birçok tehlike ise farklı sonuçlar doğuruyor. Bunlar arasında en tehlikesi, yoluna çıkan her şeyi yok eden volkanik bulutlar. Diğer sonuçlar kül bulutları, kül yağmuru, toprak kayması, deprem, tsunami, alışılmadık hava ve buzul seli.
Kaynak: Cosmos Magazine
