Madenlerdeki iş cinayetlerinin baş nedeni olarak karışımıza çıkan etmenlerin başında grizu patlamaları geliyor. Son olarak Bartın Amasra’daki maden ocağında yaşanan patlamada olduğu gibi yine tekrar grizu patlamaları konuşulmaya başlandı. Peki, grizu patlaması nedir? Neden kaynaklanıyor? Nasıl önlem alınmalı?
Günlük hayatta soluduğumuz atmosferik havanın hacmen yüzde 99’u azot ve oksijenden oluşurken, eser miktarda da karbondioksit bulunmakta. Yeraltı maden ocaklarında hava ise gazların, tozların ve buharların bir karışımı. Atmosferik hava ve atık gazlara ek olarak zehirli ve parlayıcı/patlayıcı özellikteki gazları da içerebilmekte.
Maden havasındaki kirleticilerin miktarı, madenin çeşidi, üretim metodu, havalandırma sistemi, mekanizasyon ve diğer birçok faktörle doğrudan ilgili. Çalışanların sağlığını ve güvenliğini korumak, ortama yayılan parlayıcı ve patlayıcı gazları dışarı atmak veya drene etmek için gerekli tedbirler alınması hayati önemde.
Özellikle Türkiye’deki madenlerde en fazla ölümün, grizu (metan) patlamaları nedeniyle yaşanmakta olduğu bir gerçek.
Grizu nedir? Patlaması ne anlama geliyor?
Renksiz, kokusuz ve patlayıcı bir gaz olan metan havaya göre daha hafif. Metan, zehirli olmamakla beraber, maden havasında oksijen oranını yüzde 12’nin altına düşürecek kadar yoğun ise boğucu özellik göstermekte. Grizuyu, metanla havanın karışımı olarak ifade etmek mümkün.
Bu bilgileri ışığında grizu patlaması, maden havasında yüzde 4-15 metan bulunduğu durumlarda gerçekleşebilir; en güçlü patlama ise yüzde 9,5 metan ihtivası ile meydana gelir. Yüzde 15’in üzerinde metan ihtiva eden ortamlar ise yanıcı ve parlayıcı özellik taşımakta.
Tutuşma sıcaklığı 650–750 derece olan metanın 1 kilogramının yanması neticesinde 13 bin 300 Kcal ısı açığa çıkmaktadır ki, bu oran 1 kilogram barutta 580 Kcal’dir.
Metanın, yeraltı maden işletmelerinde maden havasına karışabilmesi üç şekilde olabiliyor:
• Kazı sırasında ortama metan yayılması
• Metan boşalması (ardından ortama metan yayılımı)
• Ani metan çıkışı (degaj)
Metan patlaması yeterli miktarda oksijenin (yüzde 12’den yüksek), patlayıcı gazla bir araya gelmesi ve bir tutuşturucu kaynağı ile teması sonucunda gerçekleşir. Tutuşma kaynakları ise açık ateş, fazla ısınan yüzeyler, sürtünme veya elektrik ile oluşan kıvılcımlar ve patlayıcılar olabilir.
Metan patladıktan sonra patlama noktasında yüksek bir basınç kuvveti ile “ileri şok” olarak adlandırılan hava dalgasını oluşturur. Patlama noktasındaki gazların soğuması ve su buharının yoğunlaşması neticesinde düşen basınç etkisi ile “ters şok” isimli ikincil bir etki oluşur. Bu ters şok ileri şoktan daha düşük kuvvetli olmasına rağmen daha fazla yıkıcı etkiye sahiptir.
Grizu patlamasının sonucunda kalkan kömür tozu da patlayabilmekte ve meydana gelen olayın sonuçları daha da vahim olabilmekte.
Grizu patlaması ile mücadele nasıl olur?
Grizu patlaması ile mücadele ise üç aşamada gerçekleşir.
- Birincisi, metan birikiminin önlenmesi.
- İkinci olarak da biriken metanın alev almasının engellenmesi.
- Üçüncüsü ise patlamanın yayılmasının sınırlandırılması.
Metan biriminin önlenmesi için yapılması gerekenler
Metan birikiminin önlenmesi için yapılması tavsiye edilenler ise şöyle;
- Metanın drenaj ile önceden tahliyesi tercih edilmeli
- Grizulu madenlerde doğal havalandırma yerine mekanik havalandırma yapılmalı
- Ortamdaki metanın tahliyesini sağlamaya yeterli havanın geçişine imkan verecek kesitte taban, tavan yolları oluşturulmalı
- Aynaların havalandırılmasında temiz hava kullanılmalı
- Çalışma alanında havalandırma doğal havalandırma ile aynı yönde yapılmalı ve ters havalandırmadan kaçınılmalı
- Maden, içerideki havanın dışarıya çıkacağı şekilde emici fanla havalandırılmalı
- Tali havalandırma yalnızca hazırlık işlerinde uygulanmalı, üretim panoları ana havalandırma sistemine bağlanmalı
- Havalandırma kapıları düzgün ve sağlam şekilde kurulmalı
- Hava kaçakları minimum seviyeye indirilmeli
- Sistematik ölçümlerle havalandırma ve gaz emisyonu takip edilmeli
Grizu patlamasında son olarak 40 işçi hayatını kaybetti
Dün (14 Ekim 2022) Bartın’ın Amasra ilçesindeki Türkiye Taşkömürü Kurumu Amasra Müessesesi’ne ait maden ocağında meydana gelen ve en az 40 işçinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan grizu patlaması yine en çok gündemde yer alacak konu olacak.
Sık sık konuşulan grizu patlaması sonrası alınmayan önlemler ve ihmaller yine ele konuların başında gelecek.
Ancak patlama sonrası konunun uzmanlarından gelecek teknik rapor ve değerlendirmeler ise gerçeği net olarak ortaya koyacak.