17 Eylül’den bu yana devam eden Jina isyanı birçok noktada yeni deneyimlere yol açarak kendini sürdürebilmiştir. Ezilen ulusal azınlıklar arasında dayanışma yaratan bu isyan, kadınların öncüllüğünde birçok toplumsal kesimi bir araya getirebildi. İşçiler, emekçiler, esnaf, yoksullaşmış orta sınıflılar ve kimi meslek grupları ciddi bir şekilde protestolara katıldı ve genel grevlerde bulundular. Lise ve üniversite öğrencileri de bu mücadelede yer alarak süreci daha da radikalleştirdiler. Halk isyanı ve direnişi şu an bütün geri çekilişler ve baskılara rağmen üçüncü ayını doldurmak üzeredir ve bu üç ay boyunca farklı potansiyel ve çelişkilerini belli bir ölçüde göstermiştir.
Görünen o ki bütün dayanışmacı ve ilham verici yanlarına rağmen isyanın en büyük sorunu genel olarak örgütsüzlük ile ilişkilidir. Bu sorun gittikçe daha da yıpratıcı bir süreci Jina isyanına dayatabilir. İşçiler, esnaf ve lise-üniversite öğrencileri, protestoların başındaki grev dalgalarında yer alarak isyanın devamını sağladılar. Sokaklarda ve mahallelerde protesto edenler ise bütün bu günler boyunca, farklı biçimlerde, devletin çeşitli emniyet güçlerine karşı direndiler.
Kadınlar başörtülerini çıkararak, her toplandıkları yerde dans ederek başörtüleri ateşe verdiler ve kız öğrenciler okullarda saçlarını açarak bu hareketi benimsediler. Bütün bu cesur eylemlere rağmen, birçok noktada grev ve genel grev çağrıları bir sonuca varamadı. Bu tam da isyanın örgütsüzlük sorunu ile ilişkili olmuştur. Bu isyanda farklı sınıflar ve toplumsal gruplar bir araya gelmeye çalıştığı için, belli bir sınıfın ideolojisi ya da örgütsel tahayyülü egemen olmamıştır. Herkes herkesin protestolara ve grevlere katılmasını beklediği için karmaşık eylem planları gerçekleşmiştir.
İsyanın kendiliğinden oluşu daha örgütlü bir aşamaya geçmesini halen sağlayamamıştır. Buna ilaveten, protestoların gelişimi, ülkenin her tarafında eşit bir şekilde olmamıştır. Örneğin Kürdistan ve Belucistan’daki gösteriler ve yapılan katliamlar, nicel ve nitel boyutları açısından Tahran’dan ve başka merkezi şehirlerden farklı olmuştur. Her halükârda bu direnişlerin sonucunda 400’den fazla protestocu öldürüldü ve kimi kaynaklara göre 20-60 bin kişi tutuklandı. Belucistan, Mazandaran ve Kürdistan illerinde büyük katliamlar yapıldı ve protestocular ülkenin başka şehirlerinde, bu katliamları kınayıp “Jin, Jiyan, Azadi” diyerek dayanıştılar ve bunu neredeyse üç aydır durmaksızın yapmaya çalışıyorlar.
Diğer taraftan İslam Cumhuriyeti, bu protestolara karşı ilk günden itibaren, her zamanki gibi inkâr ve baskı politikasını sürdürmüştür. İlk baştan, devlet söyleminde protestocular; ‘gerçek protestocu’ ve ‘egteşaşgar’ (karışıklık çıkaranlar, provokatör) olarak ikiye ayrıldılar. Devlet nezdinde ‘gerçek protestocular’ sert slogan atmayan, vandal olmayan ve sokağı hemen terk edenlerdi. Fakat sokakta kalmayı ve karşı karşıya gelmeyi göze alan protestocular, artık rejim tarafından yalnızca egteşaşgar olarak tasvir edilir hale geldi. Bir sonraki adım ise protestocuları ‘diş mihrak’, ‘casus’, ‘münafık’ ve ‘terörist’ olarak lanse etmek oldu.
İran rejimi bu protestolar ve protestocuları yurtdışındaki muhaliflere ve yabancı güçlere bağlayarak muhalif medya organlarını, örneğin İran International, BBC Farsça ve benzeri kuruluşları, bu olayların arkasındaki aktörler olarak ilan etti ve onlarla hibrit bir ‘bilişsel savaş’ın içinde olduklarını dile getirdi. Bu doğrultuda İran ulusal kanallarındaki haber bültenleri ve yandaş gazeteler de sürekli bu propagandayı yaparak, rejimin tabanına yönelen olayları, düşmanlaştırarak gösterse de sonuç beklendiği gibi olmadı. Çünkü katliamlar, ateş açmalar, sıkılan gerçek mermiler, öldürülen çocuklar, hukuksuz tutuklamalar ve adli süreçler, işkenceler, kamera önünde zorla alınan itiraflar, tutuklama sürecinde ve hapislerde fiziksel şiddet, taciz ve tecavüz uygulamaları ve verilen idam cezaları, İran halkı nezdinde İran yönetimini yenilmesi gereken başlıca düşman haline getirmiştir.
Son günlerde ise isyanın idam cezası verilen ilk protestocusu Mohsen Şakeri’nin, ‘Allah’a savaş açmak’la suçlanarak mahkûm edilmesi ve akabinde infazı, İran’da ve dünyada büyük ses getirdi. Ne yazık ki muhaliflere idam cezası geleneği, İslam Cumhuriyeti döneminde daha da sistematikleşerek, farklı bahanelerle çeşitli ‘suçlara’ karşı kullanıldı. Sadece 1988 yılında, Kara Yaz olarak bilinen olaylarda, en az 5 bin solcu siyasi tutuklu, hapishanelerde beş ay boyunca Humeyni’nin fetvasıyla idam edilebildi. 1980’lerin hatırası İran toplumunda hala canlıdır. Burjuva molla rejimi de bunun farkındadır.
İran Dini Lideri Ali Hamenei bu isyandan önce 28 Haziran 2022’de, yargı sisteminin yöneticileriyle yapılan bir toplantıda, İslam Cumhuriyeti’nin 1980’lerden geçerek ayakta kalabildiğine işaret etti ve şu cümleleri söyledi: “Bu ilahi gelenek her dönemde tekrarlanabilir ve bilmemiz gerekir ki, 2022’nin tanrısı, aynı 1980’nin tanrısıdır.” Bu sözler her ne kadar isyandan önce söylenmiş olsa da, son üç ay içerisindeki gelişmeleri yeterince anlatabilir. İslam Cumhuriyeti yeniden sert bir şekilde, ‘1980’nin tanrısı’nı çağırmakla meşgul olmuştur.
Ancak ara ara devrimci adımlar atmaya çalışan halk isyanı, bir şekilde tarihin köstebeği gibi başını topraktan çıkarmaya devam edecektir. Dolayısıyla, bu isyan eğer şu anda sona erse bile, herhangi anda yeniden alevlenebilir. Devletin açık şiddeti toplumda büyük tepkilere yol açmıştır ve bu tepkiler sürekli bir araya gelerek isyanı canlı kılmıştır. Havaya uçan molla sarıkları, İslam Cumhuriyeti’nin temelinin ne derecede sarsıldığının sadece bir göstergesidir. Bu isyan gerçekten büyük bir toplumsal uyanışa neden olduğu için her gün yeni kesimleri tetikleyerek, protestocuların safını genişletebilir. Ancak devrimci bir güce bürünmek üzere hala yeterli örgütlenmeye sahip olmadığı için sürekli isyan aşamasında kalmıştır. Bu çelişkiyi çözebilmek için belki de daha çok zamana ihtiyaç vardır. Örneğin, mahalle bazında, bu isyanla beraber ortaya çıkan yeni komiteler, her ne kadar küçük çaplı olsa da, isyan döneminde insanları bir araya getirebilme potansiyeline sahiptir. Sonraki aşamalar için de insanları örgütleyerek kolektif bir mücadelenin parçası olabilir. Kaldı ki mahalle komiteleri iletişim sorununa da bir çare sunar ve internetin kesildiği zamanlarda yüz yüze ilişkiler, duvar yazmalar ve broşür dağıtmalar ile birlikte protestocuları birbirine bağlar.
Son husus ise Jina isyanının İran rejiminin sağ muhalefeti tarafından nasıl kullanıldığı ile ilgili. Son Şah’ın oğlu Reza Pehlevi ana akım sağ muhalefetin lideridir. Saltanatçılar 1979’den itibaren sürgünde, yani daha çok Amerika’da, İslam Cumhuriyeti’ne karşı muhalefet etmişlerdir. Bütün ana akım medya organları bir şekilde 43 yıldır onların propagandasını yapmıştır. Diğer taraftan sol kökenli fakat tutucu bir İslamcı örgüt olan Halkın Mücahitleri Örgütü ise silahlı bir güç olarak, muhaliflerin diğer kanadını temsil etmiştir. Bu iki cereyan, isyanla birlikte batılı ülkeler ile yeniden lobicilik aşamasına gelerek, farklı ‘sürgünde hükümet’ ve olası bir iktidar değişikliği ardından ‘geçici hükümet’ planlarını ortaya koydular. Ancak bu muhalefetin kendini lider gösterme çabası, İran halkından bir karşılık bulamamıştır. Örnek verecek olursak, ne Saltanatçıların ne de HMÖ’nün hiçbir çağrısı, İran’da bir protesto gösterisine dönüşmemiştir. Buna ilaveten, sağ muhalefette yeni isimlerin gündeme gelmesi, Reza Pehlevi ve Maryam Recevi gibi yıllardır lanse edilen, sözde ana muhalefet liderleri için de alanı daraltmıştır.
Sağ muhalefette, uluslararası düzeyde başka İranlı figürler de ün kazandı ve özellikle son aylarda, kendilerini İran’daki isyanın ‘sözcüleri’, ‘örgütleyicileri’ veya ‘liderleri’ olarak batılı devletlere sunan isimler de ortaya çıktı. Mesih Alinejad, Hamed Esmaeilion ve Nazanin Boniadi, bu bağlamda İran rejimine karşı sağ muhalefetin yeni yüzleridir. Mesela son yıllarda zorunlu örtünmeye yönelik başlattığı kampanyalar dolayısıyla Mesih Alinejad, kendisini İranlı kadınların ‘sözcüsü’ ve halen devam eden isyanın ‘lideri’ olarak tanıtma cesaretini bulmuştur. Bu doğrultuda Alinejad, Kasım ayında Emmanuel Macron ile görüşmesini, twiter hesabından şöyle açıkladı: “Fransa Cumhurbaşkanı ile yaptığım ikili görüşmede, İran’da yaşananların bir devrim olduğunu söyledim. Fransa onu tanıyan ilk ülke olabilir. İslam Cumhuriyeti yetkilileri yerine muhalefet figürleriyle bir araya gelin ve AB’yi laik bir İran’ı kabul etmeye hazırlayın”.
Öte yandan, Hamed Esmaeilion, 2020’de Devrim Muhafızlarının füzesiyle vurulan 752 numaralı Ukrayna yolcu uçağının düşürülmesinden sonra, öldürülen 176 kişi için adalet arayışındaki ailelerin derneğini kuran kişi olarak etkili bir siyasi figür haline geldi. 752 Kurbanlarının Aileleri Derneği’nin Başkanı ve Sözcüsü Esmaeilion, Jina isyanı süresinde yurtdışındaki muhalifler ve İranlılara hitaben eylem çağrılarında bulundu ve rejim muhaliflerinin 43 yılda yapamadığı en kalabalık ve geniş küresel eylemleri gerçekleştirebildi. Bu eylemler dünya çapında 150’den fazla şehirde, İslam Cumhuriyeti’ne karşı gerçekleşti. En büyük protestolar Sidney, Melbourne, Londra, Edinburgh, Stockholm, Brüksel, Berlin, Roma, Los Angeles, Toronto gibi şehirlerde yaşandı. Richmond Hill, Ontario’daki eyleme 50 binden fazla protestocunun katıldığı tahmin ediliyor.
Esmaeilion, 22 Ekim 2022’de Berlin’de bir gösteri düzenledi ve Avrupa’daki İranlıları İran’daki protestocuların sesi olmaya davet etti. Protestolara 80.000 ila 100.000 kişinin katıldığı tahmin ediliyor. Dolayısıyla İranlıların bir kısmında ve bazı batılı devletler nezdinde Esmaeilion, İran rejimine karşı muhalefetin en uygun figürüdür, denilebilir. Esmaeilion’nun yazar ve doktor kimliğinin yanı sıra, Saltanatçılara kıyasla daha modern değerleri temsil etmesi bu süreçte etkili olmuştur. Aynı durum Nazanin Boniadi için de geçerli. İranlı-Britanyalı oyuncu ve aktivist Nazanin Boniadi, Hollywood’da meşhur olmasının yanı sıra 2009-2015 arasında Uluslararası Af Örgütü’nün sözcüsü ve 2015-2021 yıllarında İran İnsan Hakları Merkezi’nde yönetim kurulu üyesi olarak görev yaptı. Jina İsyanıyla birlikte Boniadi, Eylül 2022’de yabancı devletleri protestoculara yardım etmeye çağırdı. 14 Ekim 2022’de İran’daki protestoların ardından Kamala Harris ile bir araya geldi. Kasım 2022’de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin gayri resmi bir oturumuna İran temsilcisi olarak katıldı. Bunun ardından İran muhalefetindeki bazı aktivistler, onu İran’ın gelecekteki başbakanı olarak görmeye başladılar.
Diasporadaki sağ muhalefet, Jina isyanına yardım kisvesi altında sürekli bir sahipleniş çabasında olmuştur ve bu da yeni bir gelişme değildir. Ancak bu sefer protestoların uluslararası düzeye taşınması, sağ muhalefet açısından da yeni ilişkiler, lobicilik deneyimleri ve olaylardan pay çıkarma teşebbüslerine imkan sağlamıştır.
Yurtdışındaki sol muhalefetin kayda değer bir tepkisi olmadığı için emperyalist devletler de kolaylıkla sağ muhalefetinin farklı kanatlarıyla şimdiden müzakere masasına oturmuşlardır. Bu da Jina isyanının karşı karşıya kaldığı başka bir tehlikedir ve aslında ne kadar yalnız olduğunu gösterir. İran rejimine karşı harekete geçen halk kitleleri ve ilerici aktörler, bu mücadelede sadece İslam Cumhuriyeti’ne değil bütün sağ muhalefete de karşı koymak zorundadırlar. Çünkü eğer bunu yapamazlarsa canları pahasına sürdürdükleri bu isyan ve oluşmakta olan devrim, yurtdışında kendilerine liderlik payesi biçen sağcı siyasi güçlerin elinde kurban edilebilir.
